Autoagresja osób z niepełnosprawnością intelektualną

Opisane przykłady zachowań agresywnych pochodzą z moich doświadczeń w pracy z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną. Repertuar zachowań jest bardzo duży – od samookaleczeń, przez potrzebę poszukiwania bólu, aż do odmawiania jedzenia, prowadzącego do skrajnego wycieńczenia organizmu. Zachowania przedstawione w niniejszym artykule dotyczą osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim i umiarkowanym oraz ze spektrum autyzmu, współtowarzyszącego niepełnosprawności intelektualnej.

Czym jest niepełnosprawność intelektualna?

W Polsce obowiązuje klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej opracowana przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne: ICD-10.

Zgodnie z nią niepełnosprawność intelektualna to zahamowanie lub niepełny rozwój umysłowy. Wyraża się ona przede wszystkim w upośledzeniu umiejętności poznawczych, motorycznych i społecznych. Niepełnosprawność intelektualna może występować samodzielnie lub z innymi zaburzeniami psychicznymi i fizycznymi.

Według klasyfikacji ICD-10 wyróżniamy cztery stopnie niepełnosprawności intelektualnej: lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki.

Między poszczególnymi stopniami występują istotne różnice w zakresie funkcjonowania intelektualnego, co wiąże się z umiejętnością przetwarzania bodźców i funkcjonowaniem emocjonalnym oraz społecznym.

Dziecko, które swoim zachowaniem i poziomem funkcjonowania poznawczego odbiega od swoich rówieśników, kierowane jest do poradni psychologiczno-pedagogicznej. Tam poddawane jest testom, na podstawie których określany jest poziom jego rozwoju intelektualnego. W Polsce do badania poziomu inteligencji używa się Skali Inteligencji Stanford-Binet.

To specjalistyczny test oceniający zdolności oraz funkcjonowanie jednostki. Badanie to umożliwia zdiagnozowanie zaburzenia rozwojowego oraz wybitnych zdolności u dziecka. Pozwala ono także poznać mocne i słabe strony dziecka, aby pomóc nauczycielom oraz terapeutom opracować jego indywidualną ścieżkę edukacyjno-terapeutyczną.

Bywa, że uzyskane wyniki testów nie są adekwatne do faktycznego poziomu funkcjonowania badanego. Dzieje się tak, gdy dziecko odmawia współpracy, ma znaczne trudności komunikacyjne, bądź niepełnosprawność intelektualna jest sprzężona z inną dysfunkcją (słuchu, wzroku, zaburzeniami zachowania, spektrum autyzmu itp.).

Czy to na pewno jest zachowanie autoagresywne?

Autoagresja jest zjawiskiem szeroko opisywanym w literaturze z zakresu psychopatologii. Zamiennie nazywana jest samouszkodzeniem, samozniszczeniem, samookaleczeniem, autodestrukcją. Ze względu na szeroki zakres tego pojęcia istnieje wiele definicji tego zjawiska. Najszersza z nich mówi, że autoagresja to każde zachowanie prowadzące do fizycznego uszkodzenia własnego ciała. Inna ukazuje autoagresję jako każdy akt prowadzący do uszkodzenia ciała bez intencji popełnienia samobójstwa.

Można wyróżnić różne rodzaje autoagresji:

• bezpośrednią – samookaleczanie, głodzenie się;
• pośrednią – ryzykowne zachowania: nadużywanie alkoholu, narkotyków czy innych środków odurzających;
• jawną – osoba otwarcie eksponuje blizny i rany, które tworzy na swoim ciele;
• ukrytą – osoba nie pokazuje nikomu fizycznych skutków zachowań autoagresywnych;
• werbalną;
• niewerbalną.
   

Autoagresja może przybierać różne formy. Rozróżnia się trzy formy autoagresywnych zachowań:

• regresyjne – uderzanie ciała, uderzanie ciałem o przedmiot, gryzienie;
• manipulacyjne – uderzanie ciała przedmiotami, szczypanie, drapanie, wyrywanie włosów;
• prowokacyjne – wprowadzanie rąk, przedmiotów do otworów ciała, zjadanie niejadalnych substancji.
   

Zachowania autoagresywne – z doświadczeń nauczyciela-terapeuty

Nie każda osoba z niepełnosprawnością intelektualną jest autoagresywna. Obserwując zachowania autoagresywne dzieci, stwierdzić można, że działania te nie pojawiają się bez przyczyny. O ich wystąpieniu decyduje bardzo wiele czynników o podłożu endo- i egzogennym. 

Do czynników endogennych należą m.in.: temperament, poczucie bezpieczeństwa, poziom lęku, wzorce reagowania na frustrację, trudności komunikacyjne, potrzeba dostymulowania się jako następstwo deficytów integracji sensorycznej. Czynniki egzogenne to: niepełnosprawność intelektualna, postawy rodzicielskie, styl wychowania dziecka, przemoc w rodzinie. Zdarza się, że bodźcem do wystąpienia zachowania autoagresywnego będzie zmęczenie, dużo zajęć bądź odczucie głodu.

Z moich obserwacji wynika, że najczęściej spotykanymi formami autoagresji wśród dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną są samookaleczenia oraz zachowania polegające na zadawaniu sobie bólu: stymulacja poprzez uderzanie siebie w różne części ciała, gryzienie siebie, obgryzanie paznokci. Pojawiają się także niestandardowe formy autoagresji, które zmuszają do głębszej analizy zachowań dziecka.
Przedstawię kilka przykładów autoagresji o charakterze manipulacyjnym i prowokacyjnym, takich jak: odmawianie jedzenia jako wtórna bulimia, obsesyjne zdzieranie skóry z opuszków palców, wyrywanie rzęs i brwi, bodźce zewnętrzne mające zadać ból, eksperymentowanie ze swoim ciałem poprzez spożywanie produktów o wyrazistym smaku.

Przypadek Martyny
Martyna, 12-letnia dziewczynka z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym, pochodzi z pełnej, wielodzietnej rodziny. Jest cicha, wycofana w kontaktach rówieśniczych. Ma siostrę również z niepełnosprawnością intelektualną. Wada wymowy utrudnia zrozumienie jej wypowiedzi, sama rzadko spontanicznie rozpoczyna rozmowę. Dziewczynka ma swobodę w zakresie doboru stroju do szkoły. Ubiera się wyzywająco, kolorowo, ekstrawagancko. Dobór stroju przeczy jej nieśmiałości.

Początkowo na jej dłoniach pojawiały się delikatne zadrapania, które nie wzbudzały większego niepokoju. Z czasem przerodziły się w głębokie okaleczenia dłoni. Martyna wydłubywała naskórek paznokciami aż do krwi. Przestawała, gdy jej ręce były całe zakrwawione. Robiła to w szkole, w łazience lub w drodze do szkoły. Próby bandażowania rąk nie pomagały. Ta forma autoagresji była następstwem dręczenia ze strony siostry. Naśmiewała się ona z Martyny, mówiła, że jest brzydka, obrażała ją.

W tym przypadku zadziałał czynnik egzogenny w postaci dręczącej siostry oraz endogenny – obniżone poczucie własnej wartości.

Przypadek Marcina
Chłopiec, lat 17, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym oraz z autyzmem. Rodzice są wykształceni. W zachowaniu Marcina pojawiła się wybiórczość jedzenia, która aktualnie doprowadziła do bulimii. Początkowo chłopiec zjadał wszystkie pokarmy, nie odmawiał spożywania warzyw, owoców, dań obiadowych. Wykluczanie pokarmów nastąpiło prawie niezauważalnie. Najpierw nie zjadał wybranych warzyw i owoców. Następnie nie kończył porcji jedzenia, jakie zazwyczaj...