Czytanie uczestniczące jako sposób rozwijania kompetencji komunikacyjnych użytkowników AAC

Osoba ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi a nauka czytania i pisania

Zanim szczegółowo zastanowimy się nad tym, czym jest czytanie uczestniczące, jego celami czy też wykorzystywanymi strategiami, warto zastanowić się najpierw jaką rolę odgrywa ta aktywność w szeroko rozumianym procesie nauki czytania i pisania osób ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi (CCN). Punktem wyjścia w pracy z osobami z CCN staje się zakładanie kompetencji, czyli założenie, że osoby te uczą się tego, czego są uczone, oraz że doświadczane przez nich trudności nie wynikają z braku możliwości czy też stopnia niepełnosprawności, a z niewłaściwych metod nauczania lub naszego braku zrozumienia dla ich sposobu odbierania, przetwarzania i przekazywania informacji (Jorgensen, 2005; Erickson, Koppenhaver, 2019). 

W tę myśl wpisuje się także Literacy Bill of Rights – międzynarodowy dokument jednoznacznie stwierdzający, że dostęp do nauki czytania i pisania to podstawowe prawo, jakie przysługuje każdej osobie niezależnie od rodzaju i stopnia niepełnosprawności (Yoder, Erickson, Koppenhaver, 1997). Nie jest to wyłącznie piękna idea, ale autentycznie zadanie i wyzwanie. Jak pokazują badania „właściwe formy nauczania i wykorzystanie technologii wspomagającej (AT) umożliwiają coraz większej grupie osób z etykietą »opóźnienia intelektualnego« opanowanie umiejętności czytania i pisania oraz zaprezentowanie poziomu inteligencji znacznie przewyższającego oczekiwania” (Biklen, Cardinal, 1997; Broderick, Casa-Hendrickson, 2001; Erickson, Koppenhaver, Yoder, 2002; Erickson, Koppenhaver, Yoder, Nance, 1997; Koppenhaver i in., 2001; Ryndak, Morrison, Sommerstein, 1999). 

Rozwijając tę myśl, Erickson i Koppenhaver w swojej książce Comprehensive Literacy for All. Teaching Students with Significant Disabilities to Read and Write podkreślają, że każdy może być uczony czytania i pisania (2019). Autorzy podkreślają jednocześnie, że choć nie mają recepty i złotego środka, jak nauczyć wszystkie osoby z niepełnosprawnościami czytania i pisania na poziomie ich rówieśników, to nie są jednak stanie wyznaczyć żadnych kryteriów, kto opanuje te umiejętności, a kto nie. 

Jednocześnie zwracają uwagę, że nie wolno ignorować faktu istnienia niepełnosprawności oraz trudności i ograniczeń, jakie ona za sobą niesie, wpływając na proces nauki czytania i pisania. Rolą otoczenia, w szczególności specjalistów, jest jednak takie organizowanie całego procesu, aby minimalizować jej wpływ i tworzyć takie strategie, które umożliwią radzenie sobie z pojawiającymi się ograniczeniami.

Ostrzegają także przed wpadniecie w pułapkę: „Ta osoba za nisko funkcjonuje, aby uczyć się czytania i pisania”. Badania pokazały, że inteligencja tylko w małym stopniu odpowiada za wczesne sukcesy w zakresie czytania i pisania oraz postępy w dalszej nauce (Koppenhaver, Coleman i in., 1991; Sulzby, 1985). Znacznie bardziej istotne jest to, czego i w jaki sposób uczone są osoby z CCN, czyli czy proces jest dostosowany do ich indywidualnych możliwości i potrzeb sensoryczno-motorycznych (Erickson, Koppenhaver, 2019).

Co więcej, aktualna wiedza i do­­­ś­wiadczenie pozwalają stwierdzić, że nigdy nie jest za późno na podjęcie prób nauki czytania i pisania, oraz że kluczową rolę w tym procesie odgrywa osoba nauczyciela, terapeuty czy rodzica, który będzie przekonany, że jest to możliwe i zapewni osobie z CCN właściwą, dostosowaną do jej potrzeb i możliwości formę nauki i metody wsparcia (Erickson, Koppenhaver, 2019). Tak więc kluczową rolę odgrywa kompleksowe podejście do nauki czytania i pisania, zapewnienie odpowiedniej ilości czasu i doświadczeń umożliwiających naukę, w znaczących dla konkretnej osoby sytuacjach, jak również dostosowanie całego procesu do indywidualnych potrzeb i możliwości konkretnej osoby z CCN.

W kontekście pracy z osobami z CCN punktem wyjścia do rozwoju umiejętności czytania i pisania jest dostęp do rozbudowanych, dobrze zorganizowanych systemów językowych do komunikacji, umożliwiających rozmowę na wiele tematów, w różnych kontekstach. Użytkownicy AAC, ucząc się czytania i pisania, potrzebują elastycznej komunikacji pozwalającej na komentowanie, zadawanie pytań, dzielenie się uczuciami, wyrażanie rozumienia lub jego braku oraz angażowanie się w interakcje komunikacyjne z dorosłymi i rówieśnikami (Koppenhaver, 2019). Bez dostępu do stale rozbudowywanego systemu językowego, czytanie zostanie bowiem zredukowane do rozpoznawania słów i odpowiadania na pytania (Erickson, Koppenhaver, 2019).

Kompleksowy model nauki czytania i pisania (Erickson, Koppenhaver, 2019) będący dostosowaniem do potrzeb osób z CCN, Four-Blocks Literacy Model (Cunningham, Hall, Sigmon, 2008), dzieli proces nauki czytania i pisania na dwa etapy – wczesny i konwencjonalny. 

Strategia czytania uczestniczącego w tym modelu stanowi wyłącznie jeden z pięciu elementów realizowanych w ramach wczesnej nauki czytania i pisania. Tak więc jest to jedna ze strategii wczesnej nauki czytania i pisania, która powinna być realizowana równolegle do pozostałych (niezależnego czytania, niezależnego pisania, pisania uczestniczącego, nauki liter i kształtowania słuchu fonematycznego).

Wczesna nauka czytania i pisania

Nauka czytania i pisania rozpoczyna się w trzecim trymestrze życia płodowego. Jak pokazują badania, już na tym etapie dziecko jest w stanie odróżnić język i mowę od innych bodźców dźwiękowych, wyróżnić, kiedy mówi mama oraz różnicuje język matki od języków obcych (May, Byers- Heinlein, Gervain, Werker, 2011; Moon, Lagercrantz, Kuhl, 2013). Umiejętności te, obok kilku innych, stanowią bazę do nauki czytania i pisania, na której będą nadbudowywane kolejne, bardziej konwencjonalne umiejętności. Tak więc wczesna nauka czytania i pisania to te wszystkie doświadczenia, których osoba uczy się zanim opanuje te umiejętności (Teale, Sulzby, 1986). Można więc powiedzieć, że wczesna nauka czytania i pisania to zestaw zachowań związanych z czytaniem i pisaniem oraz rozumieniem ich celu i funkcji, które z czasem rozwiną się w umiejętność czytania i pisania (Koppenhaver, 2019). 

Na tym etapie, osoba nie musi spełniać żadnych wymagań wstępnych, aby rozpocząć naukę. Proces ten będzie na początku cechowała przypadkowość, zmienność, jak również będą w niego wpisane błędy (które są rozwojowe i dają nauczycielowi informacją zwrotną, na temat tego, nad jakimi kompetencjami powinien się skupić dalszym procesie nauki). Jednak dzięki powtarzającym się ustrukturyzowanym doświadczeniom realizowanym w formie swobodnej aktywności i zabawy, a nie w modelu zadań i oceny, następuje rozwój nie tylko kompetencji, ale także zainteresowania i motywacji do aktywności związanych z czytaniem i pisaniem (Koppenhaver, Erickson, 2019).

Wczesną nauką czytania i pisania mogą być objęte osoby, które nie rozwinęły jeszcze symbolicznej komunikacji, nie są zupełnie zainteresowane czytaniem, jak również i ci, którzy są w tę aktywność bardzo zaangażowani i potrafią przeczytać samodzielnie niektóre słowa, ale wymagają wsparcia drugiej osoby w czytaniu i rozumieniu całości tekstu (Koppenhaver, 2000).

Czytanie uczestniczące jako jedna ze strategii nauki w ramach wczesnej nauki czytania i pisania

Czytanie uczestniczące to interakcja, jaka ma miejsce między dzieckiem a dorosłym, gdy razem czytają książkę. To wszystkie zachowania osób w dowolnym wieku i prezentowane przez nich rozumienie znaczenia aktywności, jaką jest czytanie, które z czasem rozwiną się w bardziej konwencjonalne czytanie. Rozwój języka...