Terapia rozwoju i regulacji procesów integracji sensorycznych – studium przypadku dziecka z zespołem Downa

Dysfunkcje procesów integracji sensorycznej u dzieci z zespołem Downa 

Podłożem dysfunkcji procesów integracji sensorycznej (SI) jest opóźnienie rozwoju psychoruchowego wynikające z zespołu Downa i dotyczy zarówno odbioru, jak i przetwarzania bodźców zmysłowych. Najczęściej obejmują one kilka dezorganizacji widocznych na wszystkich poziomach rozwoju sensorycznego. Wrażenia sensoryczne są odbierane wówczas ze zbyt dużą (nadwrażliwość) lub zbyt małą (podwrażliwość) intensywnością i dotyczą przede wszystkim rejestracji (odbioru) i modulacji (przetwarzania) bodźców przedsionkowo-proprioceptywnych. Dysfunkcje obejmują również system dotykowy, wzrokowy 
i słuchowy.

Ogólne zaburzenia w funkcjonowaniu układu przedsionkowego objawiają się m.in.:

• obniżonym napięciem mięśniowym w obrębie ciała i aparatu artykulacyjnego,
• nieprawidłowościami w kontroli postawy (umiejętność przyjęcia właściwej pozycji ciała do wykonania zadania ruchowego),
• utrzymywaniem nieprawidłowej postawy ciała,
• słabą równowagą,
• niepewnością grawitacyjną,
• niską współpracą w zakresie obu stron ciała,
• trudnościami we właściwym odbiorze i przetwarzaniu bodźców słuchowych i wzrokowych.
   

Dysfunkcje w zakresie odbioru bodźców przedsionkowych przy podwrażliwości u dzieci z zespołem Downa objawiają się w szczególności:

• obniżonym napięciem mięśniowym,
• zaburzeniami reakcji posturalnych,
• trudnościami w reakcjach równoważnych,
• słabą koordynacją ruchową.

Zaburzenia w zakresie odbioru i przetwarzania wrażeń przedsionkowych przy nadwrażliwości manifestują się w postaci:

• dysfunkcji w zakresie odczuwania położenia ciała w przestrzeni,
• niepewności grawitacyjnej,
• brakiem odruchu obronnego rąk,
• słabej tolerancji na ruch.

Dysfunkcje w zakresie układu proprioceptywnego dotyczą:

• słabej percepcji ciała,
• trudności w odczuwaniu pozycji ciała w przestrzeni,
• trudności w planowaniu motorycznym.

Nieprawidłowości w obrębie systemu dotykowego przejawiają się:

• obronnością dotykową (nadwrażliwość na bodźce dotykowe w obrębie ciała lub sfery oralnej),
• nadruchliwością i trudnościami z koncentracją uwagi,
• trudnościami w różnicowaniu wrażeń dotykowych. 

Niewłaściwe funkcjonowanie zmysłu wzrokowego i słuchowego u dzieci z zespołem Downa następuje w wyniku zaburzeń bazowych systemów zmysłowych. Dysfunkcje pracy tych układów są źródłem trudności w rejestracji i modulacji bodźców wzrokowych i słuchowych.

Objawy zaburzeń w układzie wzrokowym to:

• trudności w ocenie odległości,
• niski poziom koordynacji wzrokowo-ruchowej,
• skrócony czas fiksacji,
• słaba separacja ruchów oczu od ruchów głowy,
• trudności spostrzegania stosunków przestrzennych i położenia przedmiotów w przestrzeni,
• zaburzenia pracy w ruchach gałek ocznych,
• niski zakres konwergencji,
• słaba stabilizacja widzenia i zaburzenia w stałości spostrzegania,
• słabe reakcje równoważne,
• niezdarność ruchowa.

Przejawy zaburzeń systemu słuchowego:

• słaba pamięć słuchowa,
• wolne tempo przetwarzania informacji słuchowych,
• problemy w odtwarzaniu i naśladowaniu dźwięków,
• opóźniony rozwój mowy i zaburzenia mowy.

Należy zaznaczyć, że u dzieci tych często występują także ubytki słuchu i najczęściej dotyczą one dźwięków o wysokiej częstotliwości, które wpływają znacząco na rozpoznawanie, rozumienie i prozodię mowy. Trzeba pamiętać również o zaburzeniach w obrębie wzroku, które przejawiają się w postaci problemów z ostrością wzroku wynikających m.in. z astygmatyzmu, nadwzroczności i zeza.

Studium przypadku dziecka z zespołem Downa – egzemplifikacja postępowania terapeutycznego

Zespół Downa u każdego dziecka przebiega odmiennie. Są to osoby funkcjonujące na poziomie niepełnosprawności intelektualnej zarówno w stopniu lekkim, jak i umiarkowanym czy znacznym. Mimo indywidualnego rozwoju (m.in. intelektualnego, motorycznego, społecznego, tempa uczenia się, temperamentu czy zdolności) dzieci te mogą nabywać efektywnie umiejętności przydatne w życiu społecznym.

Dziecko opisane w artykule zostało skierowane na terapię integracji sensorycznej w wieku 5 lat przez Stowarzyszenie Rodziców i Opiekunów Osób z Zespołem Downa w celu wsparcia rozwoju motorycznego. Zaprezentowany przypadek może stanowić egzemplifikację postępowania terapeutycznego dla innych specjalistów, ułatwiającą terapię z osobami z zespołem Downa. 

Charakterystyka dziecka

Studium obejmuje analizę przypadku chłopca, obecnie w wieku 8 lat, z zespołem Downa, objętego terapią SI od trzech lat. Dziecko wychowuje się w rodzinie pełnej, posiada rodzeństwo – brata starszego o cztery lata. Tymon urodził się w 38. tygodniu ciąży. U chłopca zdiagnozowano obustronny niedosłuch przewodzeniowy umiarkowanego stopnia oraz wadę wzroku. Pierwsze słowa zaczął wypowiadać w 2. roku życia. Rozwój psychoruchowy chłopca również był opóźniony – zaczął on siadać w pierwszym roku życia, a chodzić w wieku 2,5 roku. Od 4. roku życia zaczął uczęszczać do przedszkola integracyjnego. Ponadto przez cały czas uczestniczy w terapii z psychologiem, logopedą, a także w zajęciach z hipoterapii, które odbywają się raz w tygodniu.

Obserwacje własne

U dziecka zaobserwowano:

1.    W zakresie sprawności motorycznej: Dziecko miało trudności z wykonywaniem symetrycznych ruchów kończynami, przecinaniem osi ciała, percepcją ciała, odczuwaniem ruchu, reakcjami równoważnymi statycznymi i dynamicznymi, planowaniem motorycznym. Zaobserwowano także problemy z uczeniem się nowych aktywności ruchowych, takich jak: skakanie obunóż do przodu, przeskakiwanie obunóż przez przeszkody, utrzymanie równowagi na niskiej równoważni, utrzymywanie równowagi w staniu na jednej nodze, kopanie piłki toczącej się do celu, łapanie piłki, podrzucanie i łapanie piłki czy woreczków, chwytanie stopami worków. Dziecko nie wykonywało ponadto ruchów naprzemiennych podczas wchodzenia i schodzenia ze schodów. Chłopiec przejawiał lęk grawitacyjny, obniżone napięcie mięśniowe w obrębie ciała i aparatu artykulacyjnego, nadwrażliwość dotykową w obrębie rąk i głowy, nieprawidłowy chwyt – dłoniowy, nieadekwatny do wieku. Nieukształtowana była także lateralizacja, Tymon nie potrafił rysować. Rysunek postaci człowieka prezentował się na poziomie głowonoga. Z figur geometrycznych badany rysował koło, aczkolwiek nie zawsze zamknięte, obserwowano także niskie umiejętności z zakresu motoryki małej. 

2.    W zakresie sprawności percepcyjnych: Chłopiec miał trudności we właściwym odbiorze i przetwarzaniu bodźców słuchowych i wzrokowych (brak rozdzielnej pracy gałka oczna – głowa, skrócony czas fiksacji, problemy z koordynacją wzrokowo-ruchową, pamięcią słuchową i wzrokową, odwzorowywaniem układu z klocków według wzoru, wskazaniem, który przedmiot zniknął ze zbioru spośród trzech, trudności w różnicowaniu i odtwarzaniu dźwięków).

3.    W zakresie uwagi: Podczas zajęć terapeutycznych chłopiec często odmawiał udziału w ćwiczeniach, chowając się za sprzęty. Koncentrował się tylko na czynnościach, które go interesowały. Często wycofywał się, płakał na widok ćwiczenia, które było w jego ocenie trudne bądź wiązało się z lękiem (oderwaniem stóp od podłoża, wchodzeniem w pozycji pionowej na podwyższenia).

4.    W zakresie samoobsługi: Chłopiec potrafił rozebrać się samodzielnie, zdjąć i założyć buty. Przy ubieraniu wymagał jednak ukierunkowania. Samodzielnie mył i wycierał ręce. Nie potrafił zapinać/odpinać guzików, suwaków, nap. Używał nieprawidłowego chwytu podczas trzymania łyżki, jadł nieestetycznie. Nie potrafił nalać napoju z dzbanka czy butelki do szklanki. 

Diagnoza procesów integracji sensorycznych

Dysfunkcje procesów integracji sensorycznych współwystępują z niepełnosprawnością intelektualną i są zazwyczaj uogólnione. Diagnoza zaburzeń procesów integracji sensorycznej została przeprowadzona na podstawie analizy obrazu klinicznego dziecka, patogenezy niepełnosprawności, a także oparta na ocenie funkcjonalnej (na podstawie badań prób klinicznych), reakcji na podawane bodźce (dotykowe, przedsionkowe, słuchowe, węchowe, smakowe itd.), reakcji na proponowane aktywności z wykorzystaniem sprzętu terapeutycznego oraz wyników przeprowadzonego wywiadu z rodzicami i prób przeprowadzonych za pomocą autorskiego kwestionariusza do oceny profilu sensorycznego.

Tabela 1. Diagnoza funkcjonalna w wieku 5 lat (opracowanie własne)