Ciało mówi, zanim dziecko zacznie mówić – znaczenie motoryki dużej i małej w rozwoju mowy

Jak ciało tworzy język?

Teoria Embodied Cognition, czyli ucieleśnionego poznania, zaproponowana przez George’a Lakoffa i Marka Johnsona, stanowi kamień milowy w rozumieniu związku między ciałem a językiem. Główne założenie tej koncepcji jest takie, że myślenie, pojmowanie i język nie istnieją w oderwaniu od fizyczności – wręcz przeciwnie, opierają się na niej.
Małe dziecko eksploruje świat za pomocą ciała – przez pełzanie, raczkowanie, chwytanie, turlanie się, wspinanie. To, co przeżywa w ciele, staje się strukturą, na której później budowane są pojęcia i metafory językowe. Dla przykładu, pojęcia takie jak „bliskość” czy „ruszyć z miejsca” mają swój pierwotny sens w cielesnym doświadczeniu przestrzeni, dotyku i ruchu. Język niejako wyrasta z ciała.

Motoryka a rozwój pojęć

Zanim dziecko powie „lala”, musi doświadczyć, czym lalka jest – poprzez dotyk, manipulację, próbę przeniesienia jej z miejsca na miejsce. Tak samo pojęcie „daleko” ma sens dopiero, gdy dziecko zrozumie dystans dzięki własnemu ciału – pokonując przestrzeń, sięgając lub nie mogąc sięgnąć.
Stąd bardzo ważnym elementem wspierania rozwoju mowy jest tworzenie okazji do ruchu i manipulacji, czyli do ucieleśnionego poznawania świata. Deficyty w motoryce dużej i małej mogą oznaczać trudności w tworzeniu pojęć, a w konsekwencji – w budowaniu języka.

Obserwacja: co mówi ciało dziecka?

Zanim dziecko powie: „nie chcę!”, jego ciało już wysyła komunikaty – może się odwracać, napinać, odpychać, zastygać. Uważna obserwacja motoryki spontanicznej dziecka – zarówno dużej (całego ciała), jak i małej (manipulacji dłoni, wyrazu twarzy) – może być źródłem cennych informacji diagnostycznych.
Przykład:

• Dziecko nie raczkowało, ma trudność z utrzymaniem równowagi, często się potyka – może mieć zaburzoną integrację sensoryczną i trudność z planowaniem ruchu, co w przyszłości utrudni także planowanie mowy.
• Dziecko niechętnie bawi się klockami, nie lubi malować – możliwy problem z motoryką małą, a więc i z precyzją ruchów artykulacyjnych.
   

Motoryka jako warunek komunikacji

Wiele dzieci z opóźnionym rozwojem mowy ma także opóźnienia w zakresie motoryki. Zdarza się, że zanim pojawią się słowa, należy wesprzeć dziecko w rozwijaniu stabilizacji posturalnej, koordynacji oko – ręka, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. Mowa to przecież również precyzyjny ruch – języka, warg, podniebienia, krtani. Bez kontroli nad ciałem trudno o kontrolę nad aparatem mowy.

Integracja sensoryczna i motoryka duża – ruch jako język przed językiem

Rozwijanie mowy dziecka nie powinno ograniczać się do ćwiczeń artykulacyjnych czy nauki słownictwa. Język to wynik złożonych procesów rozwojowych, a jednym z kluczowych jest integracja sensoryczna. To dzięki niej dziecko potrafi zrozumieć, gdzie jest jego ciało, jak się porusza i jak reagować na bodźce zewnętrzne. Ruch i odbiór wrażeń zmysłowych to fundament mowy.

Teoria integracji sensorycznej wg Ayres

Przyjrzyjmy się modelowi integracji sensorycznej wg Ayres, a także temu, jak motoryka duża buduje podstawy komunikacji werbalnej. Doktor A. Jean Ayres, autorka teorii integracji sensorycznej, podkreślała, że prawidłowe funkcjonowanie mózgu polega na organizowaniu bodźców zmysłowych tak, by mogły być użyte do celowego działania. Jeśli dziecko nie odbiera, nie przetwarza lub nie integruje informacji dotykowych, przedsionkowych (równowaga), proprioceptywnych (czucie głębokie), trudno mu podejmować skoordynowane działania, a co dopiero mówić.

Przykład:

• Dziecko nadwrażliwe na dotyk może unikać jedzenia określonych pokarmów, a co za tym idzie – nie rozwijać prawidłowych wzorców gryzienia, żucia, ruchów języka.
• Dziecko z problemem w obszarze przedsionkowym może mieć trudności z równowagą, co skutkuje niechęcią do zabaw ruchowych, a to z kolei ogranicza ekspozycję na bodźce potrzebne do budowania pojęć.
   

Rola motoryki dużej

Motoryka duża, czyli wszelkie ruchy całego ciała: raczkowanie, chodzenie, skakanie, wspinanie się, bieganie, jest kluczowa dla rozwoju dziecka nie tylko pod względem fizycznym, ale też poznawczym i językowym. To właśnie dzięki aktywności ruchowej dziecko tworzy schemat ciała, uczy się przestrzeni, dystansu, kierunku, ciężaru, relacji „nad”, „pod”, „obok”, „dalej”, a więc pojęć, które potem znajdują odbicie w języku.

Co może niepokoić?

W praktyce logopedycznej często spotyka się dzieci z opóźnieniem rozwoju mowy, które:

• nie raczkowały (od razu zaczęły chodzić),
• nie lubią wspinania się, zjeżdżania, skakania,
• mają trudności z koordynacją ruchową,
• są „niezdarne” – często się przewracają, obijają.
   

To wszystko może świadczyć o zaburzeniach w obszarze motoryki dużej i integracji sensorycznej, które mogą blokować rozwój mowy.

Ćwiczenia wspierające rozwój ruchowy i językowy

Jako terapeuci mamy możliwość kierowania rozwojem mowy dziecka poprzez ruch. Poniżej zestaw zabaw ruchowych, które wspierają zarówno ciało, jak i rozwój języka:

• Tor przeszkód z nazwami. Dziecko pokonuje tor złożony z poduszek, tuneli, drabinek – po każdym etapie nazywa przeszkodę lub czynność (w zależności od wieku i możliwości językowych, np. „hop, bam, tam, tu, idę, skok, skaczę, idę przez tunel”).
   
• Huśtanie z rymowanką. Dziecko huśta się na hamaku lub bujaku, a dorosły recytuje rymowanki, które dziecko powtarza – rytm ruchu wspiera rytm języka.
   
• Zabawa w „roboty” i „lalki”. Dziecko naśladuje ruchy usztywnione lub miękkie, a potem opisuje, jak się poruszało (twardo, miękko, powoli, szybko).
   
• Lustrzane odbicie. Dorosły wykonuje gesty i mówi proste zdania („ręce w górę, ręce w dół, tu nos, tu oko, tu ucho”) a dziecko je powtarza, zarówno ruchem, jak i słowami. Przydatne są także wierszyki (tupanki, klaskanki) z pokazywaniem. Zachęcam do własnej inwencji twórczej! Na przykład: 
  Tu jest głowa, tu są oczy,
  Teraz ciało me podskoczy!
  Tu są nogi, tutaj ręce,
  Teraz cały się zakręcę!
   
• Opowiadanki ruchowe. Wymyślamy proste historyjki, które jednocześnie pokazujemy z dzieckiem. W zależności od poziomu językowego dziecko powtarza onomatopeje (hop, bam, plum, am, tup, tik tak itp.,), proste wyrazy (np. skacze, upada, idzie, bawi, je, pije, ma...