Diagnoza procesów integracji sensorycznej u dzieci ze spektrum autyzmu

Wpisanie zaburzeń sensorycznych w kryteria diagnostyczne ASD jest krokiem w kierunku pełniejszego rozumienia tego wciąż nie do końca odkrytego zaburzenia neurorozwojowego oraz określenia kierunków oddziaływań terapeutycznych. 

W literaturze dotyczącej spektrum autyzmu temat roli zaburzeń procesów integracji sensorycznej stanowi ważny element opisu funkcjowania osób z ASD (Kanner, 1943; Delacato, 1995; Grandin i Scariano, 1995; Schopler, Reichler i Kansing, 1995; Roley, Mailloux, Parham, Schaaf, Lane, Sermak, 1995; Frith, 2008; Pisula, 2012; Attwood, 2015; Okrasa, 2015; Pfeiffer, Koenig, Kinnealey, Sheppard, Henderson, 2020 i inni). 

Jaka jest częstotliwość występowania i rodzaj zaburzeń procesów integracji sensorycznej u dzieci z ASD?

Liczne badania wskazują, że dzieci ze spektrum autyzmu przejawiają wyraźne objawy zaburzeń procesów integracji sensorycznej. Wyniki wskazują, że u około 70–85% dzieci z ASD rozpoznaje się zaburzenia SI [2].

Zbadano, że u dzieci i dorosłych z ASD wrażliwość sensoryczna ma większy wpływ na ich życie niż problemy z zawieraniem przyjaźni, kierowaniem emocjami czy znalezieniem zatrudnienia [3]. Tony Attwood w swojej książce cytuje osoby z ASD, które opisują negatywny wpływ zaburzeń SI na ich funkcjonowanie emocjonalne, społeczne i psychofizyczne [4].

Deficyty sensoryczne u dzieci z autyzmem mają różnorodną naturę i mogą dotyczyć trzech obszarów: deficytów na poziomie rejestracji bodźców w mózgu, zaburzeń modulacji danych wejściowych oraz trudności w zakresie uruchamiania procesów motywacyjnych [3].

Ponieważ dzieci z ASD słabiej rejestrują, modulują i integrują bodźce słuchowe, mają trudności w rozwoju mowy czynnej i biernej. Z podobnych powodów mają trudności z tworzeniem własnego schematu ciała, przez co nie są w stanie wykształcić kompletnych modeli neurorozwojowych w odniesieniu do siebie i otoczenia, co powoduje trudności z funkcjonowaniem w środowisku [3]. 

Dowell i wsp. zasugerowali, że oprócz zaburzeń modulacji sensorycznej, nieprawidłowe wzorce SI (takie jak: somatodyspraksja, zaburzenia przedsionkowo-posturalno-bilateralne) również mogą wpływać na życie i funkcjonowanie osób ze spektrum autyzmu. Mimo że zaburzenia te nie są wpisane jako cechy diagnostyczne w obowiązujących klasyfikacjach, np. DSM-5, coraz więcej dowodów wskazuje na to, że znaczne trudności w funkcjonowaniu osób z ASD mogą mieć podłoże w tychże nieprawidłowych wzorcach sensorycznych [5]. Badacze zauważyli, że dzieci z ASD wykazują deficyty w zakresie somatodyspraksji, zaburzeń posturalno-okoruchowych oraz bilateralnej integracji i sekwencjonowania równie często jak w zakresie reaktywności sensorycznej oraz że są one podstawą problemów związanych z uczestniczeniem w życiu społecznym, w szkole i w domu [6]. 

Zatem można wnioskować, że wszystkie typy zaburzeń procesów integracji sensorycznej mogą występować u osób ze spektrum autyzmu.

Dziś już wiemy, że zaburzenie ze spektrum autyzmu pod wieloma względami objawia się osłabionym przetwarzaniem sensorycznym, które wpływa na wiele sfer rozwoju (rozwój emocjonalny, społeczny, motoryczny, poznawczy). Do terapeutów zajmujących się integracją sensoryczną trafia coraz więcej dzieci z rozpoznaniem ASD w celu ustalenia rodzaju zaburzeń sensorycznych, a w konsekwencji ich eliminowania poprzez podjęcie odpowiednich działań terapeutycznych. Właściwie postawiona diagnoza stanowi podstawę efektywności prowadzonych interwencji terapeutycznych i dlatego tak ważne jest, aby przeprowadzona została rzetelnie i trafnie. Terapeuci dokonujący oceny deficytów sensorycznych muszą rozumieć specyfikę funkcjonowania tej grupy pacjentów.

Skoro terapia metodą integracji sensorycznej jest jedyną formą oddziaływań terapeutycznych, która odpowiada na deficyty sensoryczne, istotne jest, aby jak największa grupa dzieci z ASD mogła z niej korzystać. 

Jak przeprowadzić diagnozę procesów integracji sensorycznej u dziecka z ASD?

Na wstępie należy zaznaczyć, że diagnozy zaburzeń procesów integracji sensorycznej może dokonać wyłącznie osoba mająca do tego uprawnienia. W Polsce można je uzyskać po ukończeniu specjalistycznych studiów podyplomowych lub kursów kończących się uzyskaniem certyfikatu uprawniającego do postawienia diagnozy i prowadzenia terapii metodą integracji sensorycznej.

Diagnoza każdego dziecka, w tym dziecka z ASD, powinna odwoływać się do prawidłowości rozwojowych. Procesy integracji wrażeń sensorycznych przebiegają w ściśle określonych etapach, co pokazuje teoria SI stworzona przez Jean Ayres. Autorka stworzyła narzędzia badawcze, które dawały możliwość uchwycenia podłoża problemów, z którymi borykały się dzieci zarówno zdrowe, jak i z zaburzeniami w rozwoju, w tym z autyzmem [7].

Poziom funkcjonowania dziecka ze spektrum autyzmu warunkuje przebieg prowadzonej diagnozy. 

Jeśli dziecko jest w stanie współpracować na tyle, by wziąć udział w standaryzowanych testach, np. Południowo-Kalifornijskich Testach Integracji Sensorycznej (Southern California Sensory Integration Test, SCSIT, 1974), Sensory Integration and Practise Test (SIPT, 1989), Evaluation in Ayres Sensory Integration (EASI, 2022), to diagnoza będzie przebiegała bardzo podobnie jak u dziecka bez zaburzeń ASD, a wyniki przeprowadzonych danych pozwolą na dokładną identyfikację typu zaburzeń zgodnego z klasyfikacją zaburzeń SI. Nawet częściowe wykonanie prób klinicznych czy testów daje terapeucie informacje o poziomie funkcjonowania dziecka. Natomiast jeżeli poziom funkcjonowania dziecka nie pozwala na użycie standaryzowanych narzędzi badawczych, diagnoza będzie opierała się na niepełnych danych. Nie oznacza to jednak, że będzie niewystarczająca. Istotą diagnozy dziecka z ASD jest znajomość zachowań, które mogą prezentować dzieci oraz ich znaczenia z punktu widzenia zaburzeń SI. Terapeuta powinien pamiętać, że dziecko poprzez swoje zachowanie, pobudzenie, specyficzne zachowania, preferowane aktywności, unikanie pewnych bodźców, miejsc, działań, stereotypie, autostymulacje czy zachowania trudne wskazuje na możliwe deficyty sensoryczne będące ich podłożem. 

Jakie testy wybrać? Na czym polega różnica między nimi?

Zdecydowanie najlepszym wyborem jest posłużenie się najnowszymi testami EASI. Dlaczego? Powodów jest wiele. Przede wszystkim są to pierwsze na świecie standaryzowane testy, które można stosować już u dzieci w wieku 3–12 lat, a normy do testów zostały stworzone na podstawie badań dzieci w wieku 3–12 lat w około 100 krajach na całym świecie. Testy EASI mają na celu ocenę percepcji sensorycznej, reaktywności sensorycznej, parametrów posturalnych, wzrokowych, obustronnej koordynacji, sekwencjonowania i praksji. Bateria składa się z 20 testów oceniających:

• percepcję sensoryczną,
• zdolności czuciowo-motoryczne,
• praksję,
• reaktywność sensoryczną.
   

Testy percepcji sensorycznej EASI oceniają zdolność wykrywania, postrzegania i rozróżniania różnych rodzajów informacji sensorycznych pochodzących z ciała i otoczenia.

Testy sensoryczno-motoryczne oceniają, w jaki sposób dziecko wykorzystuje informacje sensoryczne do wykonywania różnych zadań związanych z ruchem ciała, kontrolą postawy, kontrolą ruchu gałek ocznych, równowagi i skoordynowanych ruchów obejmujących obie strony ciała. Wskazują na automatyzmy czynności, np. utrzymanie ciała przeciw sile grawitacji.

Testy praksji oceniają zdolność do ideacji, do wymyślenia, jak wykonywać różne nieznane lub nietypowe pozycje ciała, sekwencje i interakcje z przedmiotami. Sprawdzają zdolność dzieci do organizowania swoich działań w odpowiedz...