Lateralizacja i jej wpływ na rozwój dziecka

Półkule mózgowe realizują różne funkcje, czym regulują zachowanie ludzi. Prawa i lewa półkula odpowiadają za inne czynności.

Prawa półkula:

• myślenie przestrzenne, także identyfikowanie twarzy,
• uzdolnienia muzyczne i plastyczne,
• emocje, odbiera i przetwarza informacje dotyczące uczuć dzięki przewadze ilości połączeń z układem limbicznym,
• rozpoznaje gesty, które wyrażają emocje,
• diagnozuje sens reakcji mimicznych,
• przechowuje informacje matematyczne i muzyczne,
• kieruje funkcjami całościowymi, np. porównywanie globalnych zapisów wyrazów,
• charakteryzuje się rozpoznawaniem figur geometrycznych.
   

Lewa półkula:

• mówienie i funkcje językowe,
• rozumowanie,
• myślenie logiczne,
• „widzi” elementy liter typu kreski oraz kropki,
• porządkuje informacje w sekwencyjny sposób, to znaczy na przykład kolejność głosek w wyrazach, czym zmienia ich znaczenie (kot – kto),
• rejestruje czas i jego upływ,
• kieruje pamięcią związaną z wiedzą ogólną.
   

Lewa półkula przetwarza bodźce analityczno-sekwencyjnie, przez co bierze udział w procesach związanych z czytaniem, pisaniem oraz mową. Z kolei prawa półkula przetwarza informacje całościowo, globalnie i symultanicznie, badając własności bodźca.
Współdziałanie obu półkul bazuje na wzajemnym blokowaniu niektórych funkcji jednej i drugiej części, czyli na przykład lewa półkula zatrzymuje językową aktywność prawej w celu poprawnego przebiegu zlateralizowanych czynności mózgu. Współpraca półkul jest bardzo ważna. Przykładowo, czynności takie jak pisanie oraz czytanie zależą od tempa i zakresu przesyłania informacji między nimi.

Ocena lateralizacji dziecka

Może się wydawać, że ocena lateralizacji u dziecka jest prosta. Przecież wystarczy spojrzeć, którą ręką rysuje, którą nogą kopie piłkę, do którego oka przyłoży rulon udający teleskop lub do którego ucha przysunie telefon. Jednak nie u wszystkich dzieci przewaga jednej strony ciała nad drugą rozwija się odpowiednio wcześnie i wyraźnie. Powodem może być to, że dane dziecko nie ma jeszcze ustalonej lateralizacji lub jest jeszcze za słaba, aby móc pewnie ją stwierdzić.

Można wyróżnić kilka typów lateralizacji:

• lateralizacja jednostronna jednorodna – występuje, kiedy dominację przejmują elementy tylko z jednej strony ciała, czyli na przykład prawe oko, ucho, ręka i noga;
• lateralizacja skrzyżowana, mieszana, niejednorodna – występuje, gdy dominują elementy z dwóch stron ciała, na przykład prawe oko i ręka, ale lewe ucho i noga; istnieje wiele możliwości takich skrzyżowań;
• lateralizacja nieustalona, sła­ba – występuje, kiedy nie może­­my jej ustalić, nie wiemy, która strona przejmuje dominację, np. dana osoba pisze zarówno prawą, jak i lewą ręką.
   

Skrzyżowana lateralizacja może przysporzyć dziecku wielu problemów. Powoduje ona niejako wydłużenie drogi bodźcom, które przecież muszą najpierw do mózgu dotrzeć, następnie zostać przetworzone oraz wysłane do danych części ciała. 

Skutki są negatywne, np.

• spowolnienie tempa pracy dziecka,
• męczliwość,
• trudności z koordynacją wzrokowo-ruchową,
• lustrzane pismo,
• przestawianie miejsca liter w wyrazach (np. sama – masa),
• mylenie liter, które są po­­dobne wizualnie, np. p-b-d,
• trudności z przyswajaniem języków obcych,
• problemy z zapisem działań matematycznych oraz dużych liczb,
• pisanie liter od strony prawej do lewej, zamiast lewej do prawej,
• nadpobudliwość,
• zaburzenia pamięci słuchowej,
• zaburzenia rozumienia upły­­wu czasu.
   

Zaburzenia lateralizacji

Zaburzenia lateralizacji często przyczyniają się do niepowodzeń szkolnych dziecka. Ujawnia się to między innymi podczas nauki czytania i pisania. Dziecko opuszcza litery oraz sylaby w wyrazach lub przestawia ich kolejność, myli podobne litery oraz cyfry, odwraca ich kształt, powstaje chaotyczne pismo, pełne lustrzanych odbić liter, cyfr, zmiany ich kolejności itp. Zaburzona lateralizacja wpływa także na zaburzenia w rozwoju ruchowym i sprawności motorycznej. Oprócz typowych trudności szkolnych, wszystko to bezsprzecznie wpływa także na negatywne skutki psychologiczne. Obserwując siebie wśród społeczności szkolnej, dziecko widzi różnice dzielące je od innych uczniów, którzy radzą sobie lepiej od niego. Traci wiarę w siebie, jest często postrzegane jako nieuczące się. Gdy dziecko dodatkowo jest leworęczne, nierzadko rodzice próbują na siłę przestawić dziecko na praworęczność. Nie wolno tego robić!

Nie tylko skrzyżowana lateralizacja jest sygnałem do diagnozy dziecka. Także długo utrzymująca się oburęczność powinna skłonić do wnikliwszej analizy, ponieważ może świadczyć o zagrożeniu dysleksją. Lateralizacja nieustalona powoduje, że napięcie po obu stronach ciała jest takie samo, dziecko tym samym nie odczuwa różnic pomiędzy lewą a prawą stroną – myli je, co jest często widoczne podczas lekcji wychowania fizycznego, kiedy musi naśladować ruchy nauczyciela stojącego naprzeciwko, podczas nauki czytania i pisania, geometrii i geografii. 

Sposoby na sprawdzenie lateralizacji

Aby ustalić lateralizację, należy wykonać serię różnych prób, które angażują oko, ucho, rękę i nogę. Należy zwrócić uwagę na to, aby nie sugerować dziecku wyboru strony. Przedmioty potrzebne do realizacji ćwiczeń najlepiej stawiać przed dzieckiem na środku. Pamiętaj! Należy wykonać kilka prób. Nie można opierać diagnozy tylko na jednej próbie. 

Ćwiczenia można powtórzyć w od­­­-stępach kilkudniowych. Ręką, nogą, okiem, uchem dominującym jest ten narząd, którego dziecko uży­wa najczęściej.

Do takiego badania można wykorzystać testy, jak np. „Ocena lateralizacji czynności ruchowych. Zestaw zadań diagnostycznych” autorstwa mgr Joanny Bali, mgr Ewy Klimy oraz prof. zw. dr hab. Marty Bogdanowicz czy „Zestaw metod diagnozy lateralizacji PTPiP” autorstwa Bartosza M. Radtke.

Można także wykonać próby podczas zabaw z dzieckiem. Jednak w przypadku jakichkolwiek wątpliwości warto sięgnąć po test z dokładną instrukcją.

Badanie dominacji oka:

• Możesz wykorzystać każdy przedmiot, który wymaga przyłożenia do jednego oka, czyli lunetę, kalejdoskop, dziurkę od klucza. 
• Jeśli nie posiadasz niczego ta­­kiego, możesz wymyślić zabawę w piratów, którzy płynąc statkiem, muszą dostrzec w oddali wyspę, a za lunetę posłuży zwinięta w rulon kar­tka papieru.
• Zabawa w podglądaczy. Po­­trze­bne będą drzwi z dziurką na klucz, przez którą można coś dojrzeć. Zadaniem dziecka jest zajrzenie przez ten otwór oraz opisanie, co widzi.
• Zabawa w duszki. W kartce pa­­­­pieru wycinamy tylko jeden ot­­wór na oko. Patrzymy, do które­­go oka dziecko przystawi kartkę, która zasłania całą twarz.
• Weź butelkę, nalej wody, wrzuć mały koralik. Poproś dziecko, aby dokładnie spojrzało, co jest w butelce.
   

Badanie dominacji ucha:

• Zabawa w głuchy telefon. Ob­serwuj, które ucho ­nadstawia dziecko.
• Rozmowa telefoniczna – do którego ucha dziecko przystawia telefon?
• Cicha melodyjka w telefonie – jak wyżej, do którego ucha dziecko przyłoży telefon, aby lepiej słyszeć?
• Pamiątki znad morza, słuchanie fal morza w muszli.
• Daj dziecku zegarek i poproś, aby posłuchało tykania.
• Podsłuchiwacze. Ukryj w puszce lub pudełku przedmiot wydający dźwięk, zamknij pojemnik. Daj dziecku do posłuchania i odgadnięcia, co słyszy.
   

Badanie dominacji ręki:

• Prace manualne. Obserwuj, którą ręką dziecko rysuje, koloruje, maluje pędzlem, wycina.
• Nawlekanki. Którą ręką dziecko nawleka koralik na patyczek, sznurek?
• Kopciuszek. Daj dziecku butelkę, np. po jogurcie. W środku znajduje się pomieszany groch z ma­­karonem. Zadaniem dziecka jest oddzielić je oraz wrzucić do butelki tylko groch. Patrzymy, którą ręką dziecko odkręca bu­­telkę, następnie oddziela przedmioty i wrzuca z powrotem do pojemnika.
• Przygotowanie sałatki. Możesz dać dziecku zabawkowy nożyk i np. poprosić o pokrojenie mięk­­kiej, ugotowanej marchew­ki lub w warunkach gabinetowych wykorzystać do tego plastelinę, która posłuży jako warzywa. Obserwujemy, którą ręką dziecko kroi. 
• Karmienie. Podaj dziecku chrupki (pamiętaj o ewentualnych nietolerancjach pokarmowych!) typu śniadaniowe w pojemniczku oraz łyżkę. Sprawdź, którą ręką je. Może też bawić się w karmienie misia.
• Pranie. Daj dziecku szmatki oraz spinacze, przygotuj sznurek przywiązany do dwóch równoległych punktów. Obserwuj, którą ręką dziecko będzie przypinać materiał. Ćwiczenie to można wykonać, przypinając klamerki do brzegów pojemnika czy kartki.
• Rzucanki. Wystarczą plastikowe krążki oraz palik. Którą ręką dziecko rzuca?
   

Badanie dominacji nogi:

• Gra w piłkę. Którą nogą dziecko kopnie piłkę?
• Wspinaczka. Jeśli masz do dyspozycji drabinkę, sprawdź, którą nogę jako pierwszą dziecko na niej postawi.
• Spacer po schodach. Stań z dzieckiem przed schodami i obserwuj, którą nogę jako pierwszą postawi na pierwszym stopniu.
• Skaczemy! Zabawa w skakanie przez skakankę, obserwujemy, którą nogą dziecko rozpocznie zabawę. 
• Czapla. Poproś dziecko, aby stanęło na jednej nodze. Która to noga?
   

Wyniki:

1. Dominuje strona prawa (czyli prawe ucho, oko, ręka i noga) – świetnie, nie musisz się niczym przejmować.
2. Dominuje strona lewa (czyli lewe ucho, oko, ręka i noga) – pomimo że taki stan występuje u mniejszej ilości osób, nadal nie masz się czym martwić. Nie przestawiaj dziecka na prawą stronę, nie wolno tego robić! Zaopatrz dziecko w przybory dla leworęcznych, typu: odpowiedne nożyczki, linijka, aby ułatwić mu funkcjonowanie.
3. Dominują obie strony (np. prawe ucho i oko, ale lewa ręka i noga; lewa ręka, ale prawa noga; lewe oko, ale prawa ręka – połączenia mogą być różne) – masz do czynienia z lateralizacją skrzyżowaną. Najgorsza sytuacja to ta dotycząca różnej strony oka i ręki, ponieważ te narządy biorą najważniejszy udział w procesie uczenia się. Trzeba działać.
4. Dziecko nie może się zdecydować i raz używa np. lewego oka, innym razem prawego? Raz lewej ręki, raz prawej? Masz do czynienia z lateralizacją nieokreśloną. Jeśli dzieje się to, gdy dziecko jest jeszcze małe, ma np. 3 lata, poczekaj. Być może potrzebuje więcej czasu, aby ukształtowała się u niego lateralizacja. Jeśli jednak dziecko jest już w wieku szkolnym, należy działać. Dzieci oburęczne można przestawić na jedną rękę, wybieramy wtedy rękę zgodną z okiem, np. dziecko prawooczne przestawiamy na rękę prawą, lewooczne – na lewą. Ułatwi to naukę w szkole. Pamiętajmy o badaniu wzroku u dziecka, ponieważ jeśli któreś oko jest słabsze, dziecko będzie wybierać to „lepsze”, co nie ma związku z działaniem półkul mózgowych.

Jak pracować z dzieckiem z zaburzoną lateralizacją?

1. Ogranicz bodźce prawopółkulowe, takie jak smartfon, telewizję, komputer, grające zabawki.
2. Ćwicz orientację przestrzenną i koordynację wzrokowo-ruchową (chodzenie po krawężniku i utrzymywanie równowagi; ćwiczenia orientacji w schemacie ciała, np. dotknij prawą ręką prawego ucha, podnieś lewą nogę i lewą rękę; chodzenie po liniach prostych i krzywych; nazywanie położenia przedmiotów; rzucanie piłki na prawą i lewą stronę w celu różnicowania stron; wybijanie rytmu lewą ręką i nogą lub prawą ręką i nogą; wysłuchiwanie skąd dochodzi dźwięk; rysowanie po śladzie; rzucanie do celu; łączenie punktów; majsterkowanie; kalkowanie obrazków).
3. Ćwicz sekwencje ruchowe, wzro­kowe oraz słuchowe (powtarzanie ruchów ciała prezentowanych przez daną osobę; wyklaskiwanie rytmu; powtarzanie rymowanych wierszyków, kontynuowanie sekwencji tematycznych i atematycznych).
4. Ćwicz pamięć symultaniczną oraz sekwencyjną. Symultaniczna, czyli globalna: ułóż przed dzieckiem obrazek, na którym jest kilka przedmiotów w szeregu, daj czas do zapamiętania, zakryj, dziecko układa z pamięci taki sam wzór tych przedmiotów od strony lewej do prawej. Sekwencyjna: robimy to co wyżej, z tym że zamiast całego obrazka z przedmiotami pokazujemy je dziecku oddzielnie, kładziemy każdy element osobno, czekamy kilka sekund i zakrywamy go i tak samo z kolejnymi, następnie dziecko układa ten sam wzór od strony lewej do prawej).
5. Ucz czytania sylabowego (głoskowanie dla dzieci z taką lateralizacją jest bardzo trudne).
6. Ćwicz percepcję wzrokową (odnajdywanie różnic, rysowanie po śladzie, wyodrębnianie przedmiotów z tła itp.).
7. Wykonuj ćwiczenia rozwijające nawyki motoryczne powiązane z kierunkiem pisania (utrwalaj kierunek ruchu ręki od lewej do prawej poprzez układanie przedmiotów, sekwencji w tym kierunku; rysuj szlaczki oraz układaj i opowiadaj historyjki obrazkowe od lewej do prawej; kreśl linie pionowo od góry do dołu; rysuj koła z ruchem odwrotnym do wskazówek zegara).
8. Wspieraj motoryczny rozwój dziecka poprzez sport, za­­ba­­wy ruchowe.

Bibliografia:

1. Bogdanowicz M., Leworęczność u dzieci, WSiP, Warszawa 1998.
2. Cieszyńska J., Korendo M., Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6 roku życia, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2008.
3. Kołodziejska L., Jak wspierać rozwój przedszkolaka? Zaburzenia lateralizacji u dzieci w wieku przedszkolnym, Wydawnictwo Forum Media.
4. Piaget J., Inhelder B., Psychologia dziecka, Wydawnictwo Akademickie Siedmiogród, Wrocław 1993.
5. Skibińska H., Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi mającymi trudności w nauce czytania i pisania, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2001.
6. Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1985.
7. Szymankiewicz I., Lateralizacja i jej zaburzenia, Jarocin 2014.
8. Zazzo R., Rozważania dotyczące zagadnienia lateralizacji oraz próby do jej określania, WSiP, Warszawa 1998.
9. Strona internetowa http://www.kul.pl/files/154/Karczewska/konwersatorium/lateralizacja.pdf (dostęp na dzień: 3.12.2023).