Właściwa dieta sensoryczna – co musimy wziąć pod uwagę, żeby dobrze ją skomponować?

Czym jest dieta sensoryczna?

Dieta sensoryczna to program zawierający różnorodne aktywności, których celem jest dostarczenie układowi nerwowemu odpowiednich bodźców sensorycznych – takich, które będą umożliwiały utrzymanie jego optymalnego poziomu pobudzenia i sprawią, że dziecko będzie w stanie właściwie organizować swoją koncentrację i zachowanie w ciągu całego dnia. Można więc stwierdzić, że dieta sensoryczna ma na celu pomóc dziecku z wyregulowaniu się, wyciszeniu.

Co zawiera dieta sensoryczna?

Należy podkreślić, że dieta sensoryczna jest narzędziem, które powinno być wykorzystywane nieustannie i modyfikowane w zależności od wieku dziecka, nabywanych przez nie umiejętności. Jednocześnie musi ona uwzględniać indywidualne potrzeby dziecka i jego reakcje na poszczególne bodźce. Dieta sensoryczna składa się z aktywności pobudzających, organizujących oraz wyciszających, które są połączone ze sobą w taki sposób, aby wpływać regulująco na zachowanie dziecka.

Dzieciom energicznym, będącym ciągle w ruchu, wykazującym objawy pobudzenia układu nerwowego zaproponujemy więcej ćwiczeń wyciszających. W przypadku dzieci spokojnych, wycofanych, biernych, niechętnych do działania wykorzystamy aktywności bardziej pobudzające. Dla tych natomiast, którzy poszukują na co dzień bodźców sensorycznych, przygotujemy ćwiczenia z serii organizujących. 

Warto więc zastanowić się nad tym, jakie aktywności mieszczą się w tych poszczególnych grupach. 

Ćwiczenia uspokajające w diecie sensorycznej

Ćwiczenia uspokajające są szcze­gólnie pomocne w przypadku pra­cy z dziećmi z obron­­nością senso­ryczną. Pomagają im się bowiem rozluźnić, wyciszyć, zrelaksować. Mogą być wykorzystywane przed snem. Zalicza się do nich na­­stę­­­pujące ćwiczenia:

• ssanie cukierków, 
• ciepła kąpiel,
• głęboki, dociskowy masaż ciała,
• kompresja stawów,
• naciskanie ściany rękami, pleca­­mi, robienie pompek przy ścianie,
• kołysanie się w tę i z powrotem, 
• przytulanie się i drapanie po plecach (dziecięce masażyki), 
• wtulanie się w duże poduszki lub worek typu sako,
• owijanie kocem, zabawa w naleśnik, 
• ciasne zawijanie stosowane często u niemowląt, 
• powolne kołysanie lub huśtanie (zwłaszcza z wykorzystaniem ruchu liniowego),
• wolne bujanie w kocu,
• aromaterapia (uspokajająco działa zapach lawendowy, waniliowy),
• muzyka relaksacyjna,
• „niedźwiedzie uściski”,
• przytłumione światło, zacie­­m­­nienie pokoju,
• czytanie bajek.
   

Techniki regulujące reakcje dziecka na bodźce

Techniki organizujące poz­walają nam wyregulować reakcje dziecka na różne bo­­dźce, które do niego docierają z otoczenia. Są to np.:

• żucie suszonych owoców, gumy do żucia,
• stosowanie wibracji, np. masażer zabawkowy,
• aktywności proprioceptywne, np. wiszenie na drążku, ciągnięcie, przenoszenie lub pchanie ciężkich przedmiotów, siłowanie się, 
• przebywanie w pozycji do gó­­­ry no­­­gami,
• pływanie,
• nadawanie rytmu aktywnościom.
   

Ćwiczenia pobudzające w diecie sensorycznej

Jeśli natomiast chodzi o ćwiczenia pobudzające, to dają one szansę na zaangażowanie w poszczególne działania tego dziecka, które wydaje się pasywne. Najczęściej potrzebuje ono mocnego bodźca, żeby go zauważyć. Dlatego też propozycją dla takich dzieci jest następująca:

• jasne światło,
• świeże powietrze,
• szybkie huśtanie na huśtawce lub kręcenie się na karuzeli,
• podskakiwanie, bieganie,
• skakanie na piłce, materacu lub trampolinie,
• picie chłodnego napoju,
• chrupanie jakichś twardych przekąsek, np. orzechów, suchych płatków śniadaniowych, precli,
• siedzenie na piłce lub dmuchanej poduszce,
• słuchanie głośnej, skocznej muzyki i wykonywanej do niej określonych ruchów,
• stosowanie intensywnych zapachów, np. mięta.
   

Co wpływa na efekty diety sensorycznej?

Żeby jednak dieta sensoryczna przynosiła oczekiwane efekty, konieczne jest budowanie atmosfery wsparcia i życzliwości wraz z rodzicami. To oni bowiem są odpowiedzialni za wdrażanie poszczególnych aktywności, wplatanie ich w codzienny rytm dnia. Należy więc poznać ich oczekiwania, możliwości (zarówno mieszkaniowe, jak i finansowe) oraz ustalić, jak wygląda ich zwykły dzień. Ćwiczenia muszą być bowiem tak dobrane, aby ich wykonanie było realne. Zupełnie inaczej będziemy współpracowali z rodzicami, którzy dużo pracują i mają jeszcze dwoje lub troje dzieci, inaczej z matką samotnie wychowującą dziecko, a inaczej z rodziną, która ma tylko jedno dziecko i jest w stanie poświecić mu dużo czasu.

To również na tym etapie kluczowe okazuje się ustalenie, w jakich konkretnie porach dnia będą wykonywane ćwiczenia (rano, po śniadaniu, po szkole, przed snem). Naszym zadaniem będzie również wybranie takich aktywności, aby możliwe było ich wplatanie w codzienne zabawy i normalne czynności wykonywane przez dziecko. Musimy także wyjaśnić rodzicom, że niezbędne jest tutaj ciągłe obserwowanie dziecka i jego reakcji oraz informowanie o wszystkim terapeuty. Czasem okazuje się, że najlepszym rozwiązaniem jest podążanie za potrzebami sensorycznymi dziecka i budowanie takich aktywności, które je zaspokajają, w sposób akceptowalny społecznie i bezpieczny dla wszystkich uczestników zabawy. 

Przeciążenie układu nerwowego dziecka

Co również bardzo ważne, należy przekazać rodzicom szczegółowe informacje na temat tego, jakie sygnały mogą świadczyć o przeciążeniu układu nerwowego. Jest to sytuacja, w której konieczne jest natychmiastowe zakończenie danej zabawy lub wprowadzenie do niej określonej modyfikacji, żeby obniżyć poziom pobudzenia. Co w takim razie może świadczyć o tym, że nasze ćwiczenia doprowadziły do przestymulowania? Do najczęściej zauważanych objawów zalicza się:

• bieganie bez celu,
• głośny śmiech lub mówienie podniesionym, często piszczącym głosem,
• łamanie wyznaczonych zasad, wygłupianie się,
• wydawanie różnych dźwięków,
• płacz, czasem nieuzasadniony,
• wycofanie się z kontaktów,
• objawy fizyczne, takie jak: przyspieszony oddech, zaczerwienione policzki, nadmierna potliwość,
• nagłe zmęczenie, ziewanie, senność.
   

Koniecznie trzeba więc pamiętać o tym, że w przypadku pracy z dzieckiem z zaburzeniami integracji sensorycznej więcej nie znaczy lepiej. Ćwiczenia powinny być wykonywane przez ustalony wcześniej czas i nie może ich być zbyt wiele. 

Organizacja otoczenia dziecka z zaburzeniami integracji sensorycznej

Jednocześnie wraz z różnymi aktywnościami konieczne staje się również wprowadzenie kilku zmian w organizacji otoczenia – zarówno w przedszkolu i w szkole, jak również w domu. Wprowadzenie tego typu zmian pozwoli zachować stabilność układu nerwowego dziecka. Oczywiście zmiany będą różne w zależności od tego, jakie trudności zdiagnozujemy u dziecka. 

Dzieci podwrażliwe sensorycznie

W przypadku dzieci podwrażliwych sensorycznie rodzice powinni zadbać o zapewnienie im jak największej ilości aktywności ruchowych w ciągu dnia. Jednocześnie bardzo ważne jest, aby wyeliminować oglądanie bajek czy granie w gry na komputerze, tablecie, telefonie.

Na układ nerwowy niekorzystanie działają również niektóre produkty spożywcze, takie jak słodycze, produkty wysoko przetworzone czy zawierające dużo konserwantów. Dobrze byłoby więc ograniczyć ich ilość w diecie dziecka. Bardzo ważne jest również, aby zadbać o stały plan dnia, żeby dziecku łatwo było się w nim odnaleźć. Daje to bowiem poczucie bezpieczeństwa i przewidywalności. Podobnie działa stosowanie krótkich i jasnych komunikatów. Zawsze należy również sprawdzać, czy dziecko właściwie taki komunikat zrozumiało. Rodzice powinni także zaangażować dziecko w pomoc w obowiązkach domowych. Nie tylko będzie budowało to w dziecku poczucie odpowiedzialności, ale także pozwoli na wspólne spędzenie czasu. 

Otoczenie dzieci z nadwrażliwością przedsionkową

Dziecko, u którego zdiagnozowano nadwrażliwość przedsionkową, nie powinno być zmuszane do zabaw na sprzęcie podwieszanym (huśtawki, karuzele). Należy również systematycznie oswajać je z niestabilnym podłożem. Warto w tym przypadku zadbać o zminimalizowanie ryzyka potknięcia się lub upadku, np. poprzez usunięcie z pomieszczeń dywaników, wycieraczek, chodniczków itp. 

Jak zorganizować przestrzeń dziecka z nadwrażliwością dotykową?

Przy nadwrażliwości dotykowej bardzo ważne jest słuchanie tego, jakie są oczekiwania dziecka w zakresie ubierania się. Warto więc wybierać ubrania miękkie i miłe w dotyku oraz zadbać o to, aby miały wycięte metki. Można także wprowadzić zabawy z wybieraniem ubrań, przymierzaniem różnych rzeczy czy przebieraniem się. Dzieci z nadwrażliwością dotykową często mają również potrzebę kontroli otoczenia. Na samym początku terapii dobrze jest więc zadbać o to, aby eliminować nieprzewidziane zdarzenia i być w zasięgu dziecka. 

Nadwrażliwość słuchowa a bodźce w tle

Nadwrażliwość słuchowa niesie za sobą wiele trudnych reakcji emocjonalnych i wybuchów złości. Rodzice powinni więc zrezygnować z telewizora i radia grających w tle. Należy zwrócić im również uwagę na to, aby unikali używania podniesionego głosu. Warto również przeanalizować sytuacje, w których dziecko prezentuje nieadekwatne reakcje, żeby zweryfikować, jakich dźwięków należy unikać, jakie powodują w dziecku strach. Dobrze jest także zadbać o to, aby w pokoju dziecka znalazło się miejsce do odpoczynku od nadmiaru bodźców, np. jakiś namiot czy worek sako. Kiedy natomiast konieczne jest pójście z dzieckiem do głośnego miejsca, warto zadbać o zabranie ze sobą słuchawek wyciszających. 

Organizacja przestrzeni dziecka z nadwrażliwością wzrokową

Przy nadwrażliwości wzrokowej należy natomiast zadbać o uporządkowanie przestrzeni i poukładanie zabawek w szafkach. Dobrze, jeśli ściany w pokoju dziecka mają jasne, pastelowe kolory. Dodatkowo lepiej ograniczyć ilość luster w mieszkaniu, a robiąc zdjęcia, trzeba zadbać o to, aby wyłączyć lampę błyskową. 

Dziecko a nadwrażliwość węchowa i smakowa

Pewne rzeczy warto także ograniczyć w przypadku, kiedy u dziecka zostanie zdiagnozowana nadwrażliwość węchowa i smakowa. Dobrze jest więc poinstruować rodziców, aby unikali stosowania zapachowych środków czystości. Pobudzająco mogą także działać wszelkiego rodzaju aromatyczne przyprawy. Konieczne jest więc częste wietrzenie pomieszczeń i pościeli, używanie środków bezzapachowych czy stopniowe wprowadzanie nowych produktów do diety. 

Wsparcie szkoły/przedszkola dziecka z zaburzeniami sensorycznymi

Oprócz zadbania o organizację przestrzeni w domu, warto także przekazać odpowiednie wskazówki nauczycielom. W placówce edukacyjnej należy więc pamiętać o wprowadzeniu odpowiednich zasad:

• Dziecko, które ma nadwrażliwość wzrokową lub słuchową, będzie potrzebowało miejsca, w którym będzie mogło odciąć się od wszystkich bodźców wzrokowych i słuchowych.
• Dziecko poszukujące wrażeń dotykowych potrzebuje kącika, w którym będą przedmioty o różnych fakturach.
• Dziecko z nadwrażliwością do­­tykową będzie potrzebowało od­­­izolowania od grupy. Nie moż­­na go zmuszać do tego, aby np. malowało palcami czy lepiło z mas plastycznych, jeśli nie czuje się gotowe.
• Dzieci, które poszukują wrażeń proprioceptywnych, ucieszą się, jeśli na sali gimnastycznej znajdzie się maglownica lub nauczyciel wprowadzi zabawy polegające na tym, aby się przepychać, siłować, zawijać w materace.
• Konieczne jest znalezienie właściwego miejsca do siedzenia dla każdego dziecka.
• Trzeba stosować krótkie przerwy w trakcie zajęć.
• Niektóre dzieci powinny mieć zapewniony dostęp do gryzaków (dzieci, które lubią mieć cały czas coś w buzi) i ewentualnie kamizelek obciążeniowych.
• Ważne, aby w miarę możliwości nauczyciel trzymał się ustalonego planu/harmonogramu oraz wcześniej informował o zmianach.
• Poza wprowadzeniem szere­­gu zasad obowiązujących w pra­cy z dzieckiem, należy wskazać rodzicom i nauczycielom, jaki sprzęt może się okazać pomocny w ich codziennym funkcjonowaniu. 
   

Pomoce wspierające wyciszenie dziecka

Pomoce w domu, m.in.:

• kołderka obciążeniowa (10% masy ciała dziecka) stosowana maksymalnie godzinę w głębokim śnie; w ciągu dnia można przykryć kolana dziecka w czasie aktywności statycznych; nie można jej stosować u dzieci z obniżonym napięciem mięśniowym, z problemami oddechowymi i astmą; 
• dysk terapeutyczny/piłka rehabilitacyjna;
• szczoteczka elektryczna lub so­­niczna;
• ciężkie sztućce;
• masażery elektryczne (nie na­­leży ich używać u dzieci z padaczką).
   

Pomoce w szkole i w przedszkolu, m.in.:

• obciążniki na nadgarstkach,
• używanie gniotków, ściskaczy, gumowych zabawek,
• noszenie kamizelki obciążenio­­wej (5% masy ciała dziecka, równomiernie rozłożony ciężar, stosowanie 2–3 razy dziennie),
• pasy biodrowe obciążeniowe (10% masy ciała dziecka),
• ciężkie przybory do pisania,
• elastyczna taśma przy nogach krzesła,
• dysk sensoryczny.
   

Dieta sensoryczna dziecka — podsumowanie

Podsumowując, trzeba powiedzieć, że dieta sensoryczna ma na celu zapewnienie odpowiednich aktywności, żeby zadbać o wyciszenie układu nerwowego dziecka. Będzie ona efektywna tylko w sytuacji, w której rodzice zadbają również o odpowiednią organizację przestrzeni w domu. Należy szczegółowo wyjaśnić im, na czym ma to polegać. Najważniejsze więc jest w tym procesie przekonanie rodziców, że ich zaangażowanie jest niezbędne i pozwoli ono na osiągnięcie efektów w szybszym czasie. 

Case study — przykład diety sensorycznej dziecka

Poniżej przykład diety sensorycznej i opis trudności dziecka, dla którego została ona przygotowana:

Wnioski z diagnozy dziecka:

• Trudności z przystosowaniem posturalnym do ruchu: spada w stronę wychylenia, ma trudności z dostosowaniem pozycji ciała do ruchu oraz z utrzymaniem równowagi w różnych przyjmowanych pozycjach.
• Poszukiwanie sensoryczne w obrębie układu proprioceptywnego: potrzeba mocnego uderzania o podłogę w trakcie wykonywania poszczególnych ćwiczeń, osłabiona umiejętność kontrolowania swojego ciała i dostosowania siły do zadania.
• Poszukiwanie sensoryczne w obrębie układu przedsionkowego: wprowadzanie siebie w ruch, bieganie, wykonywanie podskoków, trudności z panowaniem nad swoim ciałem, problem z usiedzeniem na miejscu, wprowadzanie się w ruch po wykonywaniu ćwiczeń statycznych.
• Trudności z koordynacją wzrokowo-ruchową, naprzemiennością; osłabiona mapa ciała oraz koordynacja bilateralna.
• Trudności z planowaniem ruchu oraz panowaniem nad swoim ciałem w trakcie wykonywania ćwiczeń.
• Objawy nadwrażliwości emocjonalnej.
   

Dieta sensoryczna — stymulacja dziecka

Stymulacja przedsionkowa: aktywność ruchowa (różny rodzaj ruchu w różnych pozycjach ciała):

• kontrolowane obroty na krześle i huśtawkach obrotowych, 
• jazda na rowerze, 
• chodzenie po murkach, krawężnikach, 
• turlanie się, 
• podskoki, 
• skakanie na skakance, 
• przewroty w tył i w przód, 
• dostarczanie wrażeń ruchowych w różnych pozycjach ciała.
   

Czas: ok. 2–3 minuty.

Stymulacja czuciowa: aktywna propriocepcja (aktywności angażujące pracę mięśni):

• odpychanie się różnymi częściami ciała, 
• odpychanie piłki, 
• przeciąganie liny, 
• przenoszenie cięższych elementów, 
• turlanie się po przeszkodach, miękkich, dużych zabawkach, poduchach rozłożonych na dywanie, 
• zwisanie z drążka, 
• odpychanie się od podłogi w leżeniu na brzuchu na kocyku,
• przepychanie się przez ciasny tunel z koców, materaców, 
• noszenie, przesuwanie i ciągnięcie ciężkich przedmiotów, 
• łamanie patyków, 
• wskakiwanie na niestabilne podłoże, 
• ściskanie w rękach piłeczek o różnym stopniu ­twardości,
• odkręcanie i zakręcanie słoików, 
• robienie konfetti przy pomocy dziurkacza, 
• rysowanie po chodniku czy ścianie wodą wyciskaną z butelki, 
• zabawy z obciążnikami na nadgarstkach, 
• stosowanie szczoteczki elektrycznej do mycia zębów, 
• zabawa w naleśnik – zawijanie dziecka w koc, folię bąbelkową (głowa zawsze na wierzchu), 
• masaż butelkami z ciepłą i zimną wodą, 
• chodzenie po ścieżce sensoryczno-równoważnej, 
• skakanie na trampolinie (do 5 minut), 
• żucie gumy, suszonych owoców, 
• dmuchanie w gwizdki,
• zdmuchiwanie piórek z dłoni, 
• mocny masaż z dociskiem: dłoni, stóp, karku, całego ciała oraz sfery oralnej, 
• ssanie lizaka, kostek lodu, musów przez słomkę.
   

Czas: ok. 2–3 minuty.

Stymulacja buzi: dociski palcami wargi górnej i dolnej, masowanie szczoteczkami z fakturą wewnątrz buzi.

Czas: ok. 1–2 minuty.

Techniki wyciszające, regulujące stan pobudzenia: 

• ciepła kąpiel – głęboki masaż ciała,
• kompresja stawów,
• naciskanie ściany plecami, rękami,
• kołysanie się na boki, do tyłu, do przodu,
• przytulanie się i drapanie po plecach,
• czytanie książek,
• wtulanie się w duże poduszki,
• owijanie kocem,
• aromaterapia (olejek lawendowy, waniliowy, rumiankowy),
• muzyka relaksacyjna – przytłumione światło, zaciemnienie pokoju.
   

Ćwiczenia warto robić co drugi dzień, jednorazowo ok. 10 minut (można robić to np. rano i wieczorem – razem 20 minut).